Op 23 maart overleed Regine Beer, een van de laatste Belgische Auschwitz-overlevenden, op 93-jarige leeftijd. Meer dan dertig jaar lang vertelde ze over haar kampervaringen in scholen. Tot 2007, toen ze op doktersverzoek stopte. Nu is het aan haar compagnon de route, intieme vriend en biograaf Paul De Keulenaer om ervoor te zorgen dat volgende generaties de gruwel van de concentratiekampen niet zullen vergeten.
Een opdracht die hij vol engagement op zich neemt. Niet alleen uit respect voor Regine Beer, ook omdat herinneringseducatie voor hem een essentieel deel vormt van onze opvoeding. Paul De Keulenaer: “Ik was al bezig met herinneringseducatie voor ik Regine leerde kennen. Jaarlijks ging ik met mijn leerlingen naar het fort van Breendonk wat er nog bij lag zoals de Duitsers het hebben achtergelaten. We bezochten ook de Dossinkazerne in Mechelen, een ruïne in die tijd. Die bezoeken pasten in een heel project.
Begin jaren ’80 leerde ik Regine kennen. Het idee om haar te laten getuigen op scholen kwam van toenmalig minister van onderwijs Willy Callewaert. Hij stelde een verrechtsing vast op de speelplaats en wilde die trend keren door onder andere Regine Beer lezingen te laten geven over haar tijd in Auschwitz-Birkenau. Ik heb meteen met haar afgesproken.
Ik heb mijn klaslokaal zelfs de naam ‘Regine Beer’ gegeven en er een plekje ingericht dat haar hele parcours toonde. Bij het begin van elk schooljaar prikkelde haar foto de nieuwsgierigheid van mijn eerstegraadsleerlingen. Ik maakte ze nog nieuwsgieriger door te zeggen dat dit thema nog te moeilijk was en dat het later aan bod zou komen. Als ze aandrongen – wat meestal gebeurde (lacht) – vertelde ik kort haar verhaal en legde meteen de link met geschiedenis en het vak moraal. Ik had het ook over het belang van historisch onderzoek en principes als vrijheid, gelijkheid en verdraagzaamheid. Later in het jaar volgden dan de bezoeken aan de kazerne en het fort.
Die aanpak sloeg aan bij de leerlingen, want het gebeurde af en toe dat ouders vroegen of ze mee konden gaan. Zeker en vast, zo wist ik dat er thuis verder over zou worden gepraat. Ik legde ook altijd de link naar de actualiteit. Zo gingen we na de kazerne langs in een Turks-Marokkaans jeugdhuis voor koekjes en thee en een gesprek met de jongeren over racisme. De actualiteit is nooit ver weg bij herinneringseducatie, want ook in onze democratie moeten we alert blijven voor trends die kunnen leiden tot dictatuur of overdreven nationalisme, uitsluiting van groepen mensen en moeten we begrip stimuleren voor vluchtelingen en andere kwetsbare groepen ...”
Regine Beer horen vertellen, was een onvergetelijke ervaring. De Keulenaer merkte dit op haar uitvaartplechtigheid. “Het trof me hoeveel leerkrachten en oud-leerlingen aanwezig waren. Zij vonden dat ze er moesten zijn omdat ze haar getuigenis hadden gehoord. Ik krijg ook regelmatig mailtjes van oud-leerlingen die nu samen met hun kinderen de Dossinkazerne bezoeken. Dat is wat Regine wilde bereiken met haar verhaal, dat het door blijft leven in toekomstige generaties.
Ze was een open en zachte vrouw, die zich sterk het lot van anderen in de wereld aantrok. Net omdat ze aan den lijve had ondervonden wat er gebeurt als mensen elkaar als wolven benaderen. Zij zag soms meer dan wij en had een voortdurende ongerustheid, dat zorgde ervoor dat ze zo gedreven bleef. Ik herinner me dat ze ooit een stakingspost waar extremistische leuzen werden gescandeerd stil kreeg door haar nummer – KZ A 5148 – te laten zien en te vragen of het dat was wat ze wilden. Mensen degraderen tot een nummer is het ergste wat je als samenleving kunt doen.
Wist je trouwens dat ze twee nummers getatoeëerd heeft gekregen? De kampbewakers hadden zich vergist omdat er een tweeling voor haar in de rij stond. Ze werd teruggeroepen, ze schrapten het eerste nummer en zetten er een nieuw nummer op. Ze heeft altijd gezegd dat haar nummer na haar overlijden moest bewaard worden. Haar wens is gerespecteerd en ik zou het graag laten toevoegen aan de tentoonstelling in het Memoriaal in Mechelen.”
In de loop der jaren groeide hij uit tot haar rechterhand en vertrouwenspersoon. In 2006, bij haar afscheid van het publiek, nam hij noodgedwongen voor de eerste keer ook de rol van verteller op zich. “De zaal zat overvol. Regine werd zo emotioneel overmeesterd door de massale belangstelling, ook van de pers, dat ze plots niet meer kon. Zij bleef in de coulissen en keek toe hoe ik haar verhaal deed. Toen besefte ik dat het aan ons was om haar verhaal en levenswerk verder te zetten. Met haar woorden krijg je meer dan een les geschiedenis. Je krijgt het verhaal van een mens. Zo begin ik bijna elke lezing met een citaat dat ik op de achterkant van een kalender heb gevonden bij haar thuis: Ik ben bang. Bang, bang. Ik ben al bang sinds 1934. Ik zou willen slapen, misschien wel voor eeuwig."
De aandacht voor herinneringseducatie is geen op zich staand verhaal. “Ik ben een vurig pleitbezorger om dit tot een verplicht onderdeel van het curriculum te maken, wat nu niet het geval is. Verder moet je als school ook zelf werk maken van de waarden verdraagzaamheid en democratie die je wil overbrengen via herinneringseducatie. In een open school waar leerlingen zich kunnen uiten en inspraak hebben via leerlingenraden, moet je als leerkracht en directie de leerlingen die vrijheid ook geven. Niet bijvoorbeeld goed bedoeld de leerlingenraad willen begeleiden. Laat leerlingen hun eigen agenda bepalen. Zo stimuleer je hun zelfredzaamheid, zelfstandigheid en verantwoordelijkheidszin. Zo creëer je een open schoolcultuur met reglementen door iedereen gezien als afspraken om goed ‘samen te leven’.
Die openheid tegenover anderen vind ik een van de belangrijkste punten van het pedagogisch project van het GO!. De vrijheid die bij ons bestaat en de ruimte en aandacht die we geven aan elke leerling, vind ik heel goed. Van de 10 waarden die het GO! uitdraagt zijn verdraagzaamheid, verantwoorde-
lijkheid en engagement de belangrijkste voor mij. Met daaraan gekoppeld positief kritisch en sociaal zijn en actief burgerschap.
De verkiezingen komen eraan. De ideale gelegenheid om in verschillende vakken vanuit verschillende invalshoeken het belang van actief burgerschap te onderstrepen en kritisch te staan tegenover elke vorm van autoriteit. Want Regine zelf was de enige van haar familie die werd gedeporteerd, misschien wel omdat ze zich toen te goeder trouw – op aanraden van haar school – had ingeschreven in het jodenregister op het Antwerpse stadhuis. We zouden naast herdenken, ook voortdurend alles moeten ‘her-denken’: zaken in vraag stellen. Samen kunnen we dan met die wijsheid en die kracht, bouwen aan een wereld vol schoonheid.”
Paul De Keulenaer schreef twee boeken samen met Regine Beer: ‘KZ A 5148’ en ‘Mijn leven als KZ A 5148’, waarin haar levensverhaal in en na de kampen wordt beschreven. Het was Regine die hem vroeg haar verhaal te vertellen. “De vraag kwam na een reis naar Auschwitz eind jaren ’80, waar ze door de confrontatie een grote emotionele crisis kreeg. Ze was één hoopje ellende. Toen heb ik haar hand vastgenomen, alsof ze een kind was. Dat gebaar stelde haar gerust. Na nog zo’n episode vroeg ze mij haar verhaal op te schrijven, omdat ze voelde dat mensen haar niet geloofden. Het was de tijd toen het negationisme een sterke opmars maakte en heel wat extremistische partijen de holocaust minimaliseerden. Denk maar aan Jean-Marie Le Pen van het Front National die het omschreef als ‘un détail de l’histoire’. Ik heb toegezegd, met heel veel schroom. Na het eerste boek verdiepte onze vriendschap zich en toen ik bij haar thuis de correspondentie vond met de Franse soldaat die haar na haar bevrijding verzorgde en met wie ze later ook trouwde, leidde dit tot het tweede boek. Omdat ik besefte dat ze wel bevrijd is door de Russen, maar dat ze nooit bevrijd is geraakt van Auschwitz.”
Meer info? Je kunt Paul De Keulenaer vragen voor een lezing via de Stichting Auschwitz, Huidevettersstraat 65, 1000 Brussel, 02 512 79 98, info@auschwitz.be, www.auschwitz.be
De biografieën ‘KZ A 5148’ (1992, ISBN 9064456984) en ‘Mijn leven als KZ A 5148’ (2006, ISBN 9789064454226) werden uitgegeven bij EPO. De Raad van het Gemeenschapsonderwijs kocht van dat laatste boek voor alle GO! scholen meerdere exemplaren aan om ermee aan de slag te gaan in de lessen.
Paul De Keulenaer werkt momenteel ook mee aan een boek over herinneringseducatie, bedoeld voor de lerarenopleiding van universiteiten en hogescholen. Het boek is een initiatief van het Bijzonder Comité voor Herinneringseducatie en verschijnt in het schooljaar 2015-2016 bij Lannoo.
Het schepencollege van Antwerpen heeft beslist om een nieuw plein in het Groen Kwartier in Berchem te vernoemen naar Auschwitz-overlevende Regine Beer, die vorige maand overleed op 93-jarige leeftijd. De stad eert Regine Beer omwille van haar jarenlange en onvermoeibare strijd tegen fascisme, racisme en discriminatie. Het plein ligt vlak bij de Boomgaardstraat, waar Regine Beer een groot deel van haar leven heeft gewoond.
